Bloggsíða Stefáns Gíslasonar

Yfirdráttardagurinn 2013 var í fyrradag. Á þriðjudagskvöldið var mannkynið nefnilega búið að eyða öllu því sem náttúran getur framleitt á þessu ári, sem þýðir að frá og með gærdeginum verðum við að lifa á yfirdrætti til áramóta. Í gærmorgun stóð hinn vistfræðilegi tékkareikningur mannkynsins á núlli – og engin útborgun fyrr en á næsta ári.

Samtökin Global Footprint Network hafa þróað aðferð til að reikna vistfræðilegt fótspor þjóða, eða vistspor eins og það er venjulega kallað. Út frá sömu forsendum tímasetja samtökin „yfirdráttardaginn“ (sem á ensku er kallaður „Earth Overshoot Day“). Yfirdráttardagurinn er sá dagur þegar afrakstur ársins er genginn til þurrðar. Þá er með öðrum orðum búið að nota allar þær auðlindir sem jörðin getur gefið af sér á árinu og ekki um annað að ræða en að ganga á birgðir.

Að sjálfsögðu er ekki til nein ein rétt aðferð til að tímasetja yfirdráttardaginn og þar af leiðandi enginn einn réttur yfirdráttardagur, en smátt og smátt verður aðferðafræðin betri og niðurstaðan nær því að gefa rétta mynd af ástandinu. Yfirleitt hefur þessi dagsetning færst fram um nokkra daga á ári, en stundum verða meiri sveiflur þegar unnið er að lagfæringum á aðferðafræðinni. Árið 1993 bar yfirdráttardaginn upp á 21. október, 10 árum síðar, þ.e.a.s. 2003, var hann 22. september – og núna var hann 20. ágúst. Hann hefur þannig færst fram um u.þ.b. einn mánuð á hverju 10 ára tímabili – og flest bendir til að sú þróun haldi áfram enn um sinn.

Þriðjudagurinn í fyrradag var 232. dagur ársins, af 365. Það þýðir með öðrum orðum að á þessu ári notar mannkynið 365/232 = 1,57 jörð til að framfleyta sér, samkvæmt útreikningum Global Footprint Network. Svona getur þetta augljóslega ekki gengið til lengdar.

Nú er eðlilegt að spurt sé: Hvar fáum við þessar 0,57 jarðir sem vantar upp á? Svarið er einfalt: Þetta tökum við af höfuðstólnum, svo sem úr olíu og öðrum jarðefnum sem við höfum nurlað saman á milljónum ára, ef svo má að orði komast. Og við tökum þetta líka úr andrúmslofti og vatni, sem hafa kannski tekið við 57% meiri úrgangi en þau ráða við á einu ári, og úr jarðvegi og regnskógum, sem hafa kannski verið skert um 57% umfram það sem getur endurnýjast á einu ári.

Eins og vænta má gengur þjóðum heims misvel að lifa af því sem landið þeirra gefur af sér, já eða landið þeirra og sjórinn svo öllu sé nú haldið til haga. Þannig eru lönd á borð við Ástralíu, Brasilíu, Kanada, Svíþjóð og Madagaskar sæmilega aflögufær, því að neysla þessara þjóða hverrar um sig nemur aðeins um eða innan við helmingi af líffræðilegri getu viðkomandi lands, en með líffræðilegri getu er átt við þau gæði sem vistkerfi landsins geta gefið af sér á einu ári. Hins vegar eiga öll þessi lönd það sameiginlegt að líffræðileg geta þeirra hefur farið minnkandi á síðustu árum, í það minnsta ef tekið er til tillit til íbúafjölda. Það sem er til ráðstöfunar fyrir hvern einstakling hefur með öðrum orðum farið minnkandi ár frá ári, þó að enn sé borð fyrir báru. Væntanlega nýta aðrar þjóðir sér þessa umframgetu með einum eða öðrum hætti, sem er jú eins gott, því að víðast hvar er eftirspurn eftir landsins gæðum mun meiri en framboðið. Þannig þurfa Kínverjar um það bil tvö og hálft Kína til að framfleyta sér, Bandaríkjamenn þurfa næstum tvö Bandaríki og Japanir rúmlega sjö Japön, eða hvernig sem maður segir annars Japan í fleirtölu. Ef við lítum á þau ríki sem næst okkur standa, þá eru Norðmenn nokkurn veginn á pari, sem þýðir að þeir fullnýta auðlindir sínar frá ári til árs, Finnar nýta aðeins helming af líffræðilegri getu sinni, en Danir þurfa um það bil tvær Danmerkur til að standa undir sinni neyslu.

Sumar þjóðir eru svo heppnar, ef hægt er að orða það þannig, að vera fámennar og búa í stóru og gjöfulu landi. Mér finnst til dæmis líklegt að neysla hvers Svía sé ekki mjög frábrugðin neyslu hvers Dana. Samt gætu allir Svíar lifað á um það bil hálfri Svíþjóð á sama tíma og Danir þurfa tvær Danmerkur. Þegar neysla þjóða er borin saman er því í raun réttara að skoða hvað jarðarbúar myndu þurfa margar jarðir til að framfleyta sér ef allir lifðu eins og einstaklingar viðkomandi þjóðar. Þá kemur í ljós að Norðmenn, Svíar og Finnar eru allir á svipuðu róli. Ef allir jarðarbúar myndu lifa eins og þessar þjóðir þyrfti mannkynið líklega rétt rúmar 3 jarðir til að framfleyta sér. Danir virðast reyndar örlítið þyngri á fóðrum, því að í þeirra tilviki þyrfti um 4 jarðir.

Allt það sem hér hefur verið sagt miðast við útreikninga Global Footprint Network, en þar á bæ er hins vegar ekki til nein opinber tala fyrir Ísland. Í meistararitgerð sinni 2010 skoðaði Sigurður Eyberg Jóhannesson vistspor Íslands sérstaklega, en þar kom í ljós að erfitt er að beita sömu aðferðafræði til að leggja mat á stöðu Íslands, meðal annars vegna sérstæðs orkubúskapar og þess hversu stór fiskveiðilögsagan er miðað við flatarmál landsins. En hvernig sem litið er á málið er ljóst að Íslendingar eru í hópi neyslufrekustu þjóða í heimi. Ýmsar tölur hafa verið nefndar í því sambandi, en sú lægsta sem ég hef heyrt er að jarðarbúar myndu þurfa 5-6 jarðir til að framfleyta sér ef allir lifðu eins og Íslendingar. Það setur okkur á bekk með Sameinuðu arabísku furstadæmunum sem telst neyslufrekasta þjóð heims eins og staðan er í dag í bókhaldi Global Footprint Network. Meðaljóninn í heimsþorpinu þarf jú 1,57 jörð miðað við að afrakstur ársins sé uppurinn á 232. degi eins og ég gat um fyrr í þessum pistli.

Það má annars orða þetta með yfirdráttardaginn þannig, að nú séum við, þ.e.a.s. mannkynið, í sömu stöðu og bóndi sem er búinn að gefa ánum sínum eða kúnum allt heyið frá liðnu sumri. Hann á ekki nema um tvennt að velja; annað hvort að kaupa hey frá öðrum bændum sem eru betur settir, eða ganga á fyrningarnar, þ.e.a.s. ef hann á einhverjar fyrningar. Við erum svo heppinn að eiga enn slatta af fyrningum, en þær duga ekki endalaust, því að það eyðist jú sem af er tekið. Og fyrningarnar eru okkar eina von eins og staðan er, því að í okkar sveit er enginn annar bóndi.

(Þessi pistill er samhljóða pistli sem fluttur var í útvarpsþættinum Sjónmál á Rás 1 í morgun).

Filed under: Sjálfbær þróun, Umhverfismál | Tagged: Global Footprint Network, vistspor, yfirdráttardagur |